سعید صفارائی
سال‌هاست قاتلی خاموش و نامرئی در هوای شهرها نفس می‌کشد و راه نفس را بر شهروندان می‌بندد؛ گازی بی‌رنگ و بی‌بو که در آمارهای رسمی جایگاه نخست را در میان عوامل مرگ ناشی از آلودگی هوا دارد: منوکسیدکربن.
این آلاینده خطرناک، امروز بیش از هر زمان دیگر در کلان‌شهرهایی جولان می‌دهد که ازدحام خودروها، ترافیک سنگین و مصرف روزانه هزاران لیتر سوخت فسیلی، هوای آنها را به مرز بحران رسانده است.
امروز شدت آلودگی به حدی افزایش یافته که دیگر نه مسئولان می‌توانند آن را انکار کنند و نه شهروندان می‌توانند از پیامدهای آن فرار کنند.
در تازه‌ترین خبر رئیس مرکز اورژانس استان تهران نهم آذرماه امسال اعلام کرد ۳۱ درصد از ۵۷ هزار تماس ثبت‌شده در هشت روز گذشته مستقیماً با آلودگی هوا مرتبط بوده و مرگ ۳۵۷ نفر نیز احتمالاً به اثرات آلودگی نسبت داده می‌شود؛ آماری که عمق فاجعه را در یکی از بزرگ‌ترین شهرهای کشور نمایان می‌کند.
با این حال، پرسش قدیمی و مناقشه‌برانگیز همچنان پابرجاست: عامل اصلی این آلودگی چیست؟ آیا دود غلیظ نیروگاه‌ها و مازوت‌سوزی‌های فصلی مقصرند، یا کیفیت نامطلوب بنزین خودروها و تردد میلیون‌ها وسیله نقلیه فرسوده؟
در این رابطه سخنگوی دولت اعلام کرده است که ۶۰ درصد آلودگی کلان‌شهرها ناشی از منابع آلاینده متحرک، یعنی خودروها و موتورسیکلت‌هاست؛ آماری که بار دیگر نگاه‌ها را از دودکش نیروگاه‌ها به خیابان‌های پرازدحام شهرها می‌برد.
اکنون، در میان تکرار سالانه هشدارها و قربانی شدن صدها شهروند، این پرسش بیش از همیشه ضروری است که سهم واقعی هرکدام از این عوامل چقدر است و چرا همچنان راه‌حل مؤثری برای مهار این قاتل خاموش به اجرا گذاشته نشده است.
روزگاری تصور میشد آلودگی هوا منحصر به کلان‌شهرهاست اما حالا ردپای این قاتل خاموش به نیشابور هم رسیده است.
هوای نیشابور که روزگاری نسیم صبحش چنان طرب انگیز و مثال‌زدنی بود که سعدی آن را با شب‌های بغداد مقایسه می‌کرد طی یک ماه گذشته چندین روز در وضعیت نارنجی و برای گروههای حساس خطرناک بوده است.
افزایش حجم ترافیک و گازهای آلاینده ناشی از واحدها و شهرک‌های صنعتی حومه شهر نیشابور امروز به حدی رسیده که در چند کیلومتری نیشابور با چشمان غیرمسلح می‌توان لایه‌ای از دود را بر فراز شهر دید.
پائیز امسال هم آلودگی هوای نیشابور با کاهش شدید بارشها تشدید شده است، براساس اطلاعات سامانه پایش کیفی هوای کشور ۲ ایستگاه سنجش آلودگی هوا در شهر نیشابور در خیابان خاتم النبیین و همچنین روستای فوشنجان مستقر شده است و براساس داده‌های این ایستگاهها شاخص هوای این منطقه بین زرد و نارنجی در نوسان است.
لازم به ذکر است از ایستگاه سنجش هوای مستقر در بانک ملی مرکزی در این سامانه خبری نیست که علت آن را از بهروز طالبی رئیس اداره محیط زیست نیشابور جویا شدیم که هنوز پاسخی به آن داده نشده است.
درباره اینکه متولی ایستگاه پایش هوای مستقر در روستای فوشنجان کدام دستگاه است نیز به جواب مشخصی نرسیدیم.

آلودگی هوا مشکلی جهانی است
دکتر محمدیان معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی نیشابور می‌گوید: در نیشابور به همت دانشگاه علوم پزشکی نیشابور یک ایستگاه سنجش هوا در پشت بام مرکز بهداشت شماره پنج و یک ایستگاه دیگر هم توسط سازمان حفاظت محیط زیست در محوطه بانک ملی مرکزی نیشابور کنار خیابان اصلی مستقر شده که البته در حالت استاندارد باید بر روی پشت بام قرار بگیرد.
او خاطرنشان کرد: موضوع آلودگی هوا امروز یک مشکل جهانی است و بیش از ۹۰ درصد مردم کشورهای جهان در معرض مشکلات تنفسی ناشی از آلودگی هوا هستند و این معضل در کشورهای کمتر توسعه یافته بیشتر است.
در ایران هم مشکل آلودگی هوا به دلایل مختلف در سالهای اخیر حادتر شده است.

دستگاه سنجش هوای نیشابور خارج از استاندارد
او افزود: دستگاه سنجش هوای دانشگاه علوم پزشکی نیشابور چون سالها مورد استفاده قرار گرفته بود از حالت استاندارد خارج شده بود و به همین خاطر داده‌ها قابل اتکا نبود.
وی گفت: با پیگیری‌های انجام شده از یک ماه گذشته با اعتباری بالغ بر ۲۵۰ میلیون تومان دوباره دستگاه سنجش هوای مرکز بهداشت کالیبره شده است و از آن زمان براساس داده‌های این دستگاه می‌توانیم وضعیت آلودگی هوای نیشابور را بسنجیم.
دکتر محمدی با اشاره به اینکه در موضوع آلودگی هوا دانشگاه علوم پزشکی نیشابور نقش ناظر را دارد اظهار کرد: آماری که از دستگاه سنجش آلودگی هوا استخراج می‌کنیم اگر از حد استانداردهای مورد نظر عبور کند به اداره محیط زیست اعلام می‌کنیم تا کارگروه شرایط اضطراری شهر نیشابور شامل فرمانداری، اداره محیط زیست، معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی، اداره هواشناسی ، پلیس راهور وآموزش و پرورش تشکیل شود و اقدامات و تمهیدات لازم را انجام بدهد.

۲ روز هوای نیشابور قرمز بوده
او می‌گوید: طی یک ماه گذشته ۲۴ روز هوای نیشابور در وضعیت زرد قرار داشته که در حد استاندارد و قابل قبول است و چهار روز در وضعیت نارنجی و ۲ روز در وضعیت قرمز بوده است.
وی افزود: برای سنجش کیفیت هوا براساس شاخص آلودگی هوا در اصطلاح استاندارد کیفیت هوا ۶ وضعیت سبز (پاک)، زرد (قابل قبول)، نارنجی (ناسالم برای گروههای حساس)، قرمز(ناسالم)، بنفش (بسیار ناسالم) و قهوه‌ای (خطرناک) تعریف شده است.
تشدید آلودگی به خاطر وارونگی هوا
دکتر محمدی می‌گوید: برخی روزها به خصوص در هنگام صبح به خاطر سردی هوا آلاینده‌ها امکان خروج از هوای سطح شهر را پیدا نمی‌کنند که موجب تشدید آلودگی هوا می‌شود.
وی افزود: با وجود قرار داشتن چندین واحد آلاینده مانند نیروگاه و مجتمع فولاد و شهرکهای صنعتی در کنار شهر نیشابور اما به خاطر اینکه این شهر در جغرافیای دشت قرار دارد با حجم آلودگی مانند کلان‌شهرها مواجه نیست اما امسال به دلایل مختلف این آلودگی تشدید شده به نحوی که از ارتفاعات نیشابور می‌توان آلودگی هوای سطح شهر را به چشم دید.

ترافیک عامل اصلی آلودگی هوای نیشابور
او معتقد است: بیشترین دلیل آلودگی هوای نیشابور مربوط به خودروهای بنزین‌سوز است و تغییرات اقلیمی و کاهش شدید بارش هم این آلودگی را تشدید کرده است.
به توصیه دکتر محمدی در حال حاضر سریع‌ترین اقدام برای کاهش آلودگی هوا کاهش هرچه بیشتر استفاده از خودروهای بنزین‌سوز توسط شهروندان و افزایش خدمات حمل‌ونقل عمومی توسط شهرداری است.
استفاده از وسایل تک سرنشین در سطح شهر باید کاهش پیدا کند و افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی و تنفسی، افراد سالمند و زنان باردار این روزها کمتر در سطح شهر تردد کنند به خصوص در روزهایی که هوا در وضعیت قرمز قرار دارد.
او خاطرنشان کرد: وضعیت هوای نیشابور به صورت آنلاین از طریق سامانه پایش کیفی هوای کشور برای عموم قابل مشاهده است.

نبود آمار درباره میزان مرگ‌ومیرها بر اثر آلودگی هوا در نیشابور
او در پاسخ به این سوال که از ابتدای امسال در نیشابور چند نفر به خاطر آلودگی هوا راهی بیمارستان شده‌اند اظهار کرد: در بیماریهای تنفسی چندین عامل دخالت دارد و هنوز در نیشابور مستنداتی درباره اینکه دلیل مراجعه اشخاص به اورژانس به خاطر آلودگی هوا بوده وجود ندارد.
دکتر محمدی در پاسخ به این سوال که آیا هوای شهر نیشابور پس از مشهد آلوده‌ترین هوا در سطح استان است گفت: آمار و داده‌ای در این خصوص نداریم و مدتی قبل هم خبری در این خصوص از طرف شهرداری نیشابور اعلام شد که صحت نداشت و به شهرداری هم نامه زدیم و از آنها خواستیم آمار و اطلاعاتی را که براساس آن این خبر را اعلام کرده بودند ارسال کنند که جوابی داده نشد.
وی با اشاره به اینکه در دنیا هفت میلیون مرگ سالانه به علت آلودگی هوا اعلام شده است گفت: معمولا آلوده‌ترین قسمت شهر نیشابور جایی است که ترافیک بیشتری دارد و با دستگاه سنجش هوا در نیشابور تنها ۲ شاخص قابل اندازه‌گیری است در حالی که با دستگاه‌های سنجش هوا در مشهد پنج شاخص قابل اندازه‌گیری است.
براساس گفته‌های دکتر محمدی جمع‌بندی اطلاعات مربوط به بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا در نیشابور سال آینده قابل ارائه خواهد بود.

سخن پایانی
با وجود آن‌که آمارهای رسمی از «۲ روز هوای قرمز»، «۲ روز نارنجی» و «۲۴ روز زرد» سخن می‌گویند، واقعیت این است که نیشابور امروز در نقطه‌ای ایستاده که بی‌توجهی به آن می‌تواند هزینه‌های سنگین‌تری بر دوش شهروندان بگذارد. شهر نیشابور نه کلان‌شهری با میلیون‌ها خودرو است و نه شهری صنعتی همچون اراک یا اهواز؛ اما ترکیب ترافیک روبه‌افزایش، واحدهای آلاینده حاشیه‌ای، کاهش شدید بارش‌ها و وارونگی دما، نیشابور را هم به صف شهرهایی وارد کرده که آلودگی هوا دیگر برایشان یک هشدار گذرا نیست، بلکه مسئله‌ای ماندگار و پیچیده است.
در این میان، ابهام‌ها همچنان باقی است؛ ایستگاهی که چند سال مستقر بوده و اکنون داده‌ای از آن در سامانه وجود ندارد، آمارهایی که شهرداری منتشر می‌کند اما دانشگاه علوم پزشکی آنها را تأیید نمی‌کند و نبود تابلوی نمایشگر کیفیت هوا در سطح شهر که می‌تواند ابتدایی‌ترین ابزار اطلاع‌رسانی و هشدار به شهروندان باشد.
مجموعه‌ای از کاستی‌ها که نشان می‌دهد نیشابور هنوز فاصله زیادی با استانداردهای پایش و مدیریت آلودگی هوا دارد.
این وضعیت در حالی ادامه دارد که اولین و فوری‌ترین اقدام نه در ساخت نیروگاه‌های جدید یا تغییر تکنولوژی صنایع، بلکه در کاهش خودروهای بنزین‌سوز، توسعه حمل‌ونقل عمومی و اصلاح الگوی تردد شهری است. توصیه‌هایی که هرسال در فصل سرد تکرار می‌شوند، اما با گذر از این فصل به ‌تدریج فراموش می‌شوند و پرونده آن‌ تا پاییز بعدی بسته می‌شود.
با همه این‌ها، مسئله اصلی شاید نه فقط یافتن مقصر، بلکه فقدان یک برنامه واحد، شفاف و هماهنگ برای مدیریت آلودگی هوا در نیشابور است؛ برنامه‌ای که باید از آمار و اطلاعات دستگاههای سنجش دقیق و قابل اعتماد پایش هوا آغاز شود، به اطلاع‌ عمومی برسد و در نهایت به تصمیم‌گیری‌های جدی کارگروه اضطرار ختم شود. تصمیم‌هایی که اگر امروز گرفته نشود، فردا دیر خواهد بود چرا که آلودگی هوا، برخلاف بسیاری از بحران‌ها، بی‌صدا پیشروی می‌کند و قربانیانش را آهسته و تدریجی از رمق می‌اندازد.
در شهری که روزگاری هوایش الهام‌بخش شاعران بود، حالا مردمش هر روز میان دود و تردید نفس می‌کشند؛ تردید از این‌که شاخص واقعی کیفیت هوا چیست، چه باید کرد و چه کسی قرار است مسئولیت این بحران آرام اما مهلک را بر عهده بگیرد.
تا زمانی که پاسخ روشنی به این تردیدها داده نشود، هوای نیشابور همچنان در مرز هشدار خواهد ماند و امید به بازگشت روزهای آبی، هر روز دورتر خواهد شد.